Άλπεις

Οροσειρά της Ευρώπης, που αποτελεί το πιο ψηλό μορφολογικό χαρακτηριστικό της κεντρικής και νότιας Ευρώπης. Οι Ά. καλύπτουν επιφάνεια περίπου 260.000 τ. χλμ., στα εδάφη της Ελβετίας, της Αυστρίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Σλοβενίας και της Κροατίας, και εκτείνονται από Δ προς Α σε 1.350 χλμ., με πλάτος που ποικίλλει από 150 χλμ. στην περιοχή του Λευκού Όρους μέχρι 330 κατά μήκος του μεσημβρινού της Βερόνας. Αποτελούνται από πολλές οροσειρές, που σχηματίζουν ένα μεγάλο τόξο στα ΝΔ και από τον αυχένα Καντιμπόνα, στη Λιγυρία, προχωρούν με όλο και μεγαλύτερο πλάτος έως την πεδιάδα του μέσου Δούναβη. Οι Ά. διακρίνονται σε τρία τμήματα: τις Δυτικές Ά., από τον αυχένα Καντιμπόνα έως τη διάβαση του Σεμπλόν (Λιγυρικές, Παραθαλάσσιες, Προβηγκιανές, Κότειες, Δελφινατικές, Κρέγειες, Πένινες και Βερνικές), τις Κεντρικές Ά., από τη διάβαση του Σεμπλόν έως τη διάβαση Ρέζια (Λεποντίνες, του Γκλάρους, Ρετικές, Βεργαμικές), και τις Ανατολικές Ά., έως τη διάβαση της Βράτα (Τιρολικές, Δολομιτικές, Καρνικές, Νορικές, του Καραβάνκεν και Ιουλικές). Το ορεινό σύστημα των Ά. φτάνει στα μέγιστα ύψη του στα Δ, όπου ορθώνονται επιβλητικοί ορεινοί όγκοι, όπως το Λευκό Όρος (4.810 μ.), το Μόντε Ρόζα ή Μον Ροζ (4.634 μ.), το Βάισχορν (4.505 μ.), το Μάτερχορν ή Σερβέν ή Τσερβίνο (4.478 μ.), το Νταν Μπλανς (4.357 μ.), το Γκρανκομπέν (4.314 μ.), το Φινστεράαρχορν (4.274 μ.), το Άλετσχορν (4.195 μ.), το Γιούνγκφραου (4.158 μ.), το Πελβού (4.103 μ.) και το Γκραν Παραντίζο (4.061 μ.). Το ύψος ελαττώνεται όσο προχωρούμε στα A· στο κεντρικό τμήμα των Ά. οι ψηλότερες κορυφές δεν φτάνουν τα 4.100 μ. (π.χ. Μπερνίνα 4.050 μ., Όρτλες 3.899 μ.) και στο ανατολικό δεν ξεπερνούν τα 3.800 μ. (Γκρόσγκλοκνερ 3.797 μ., Γκροσβενέντιγκερ 3.674 μ., Κορυφή των Τριών Κυρίων 3.499 μ.). Στον ανατολικό τομέα, το αλπικό σύστημα αποτελείται κυρίως από διαμήκεις οροσειρές που απομακρύνονται η μια από την άλλη ριπιδωτά όσο πλησιάζουν προς τον μέσο ρου του Δούναβη, του Δράβου και του Σάβου. Σχηματισμός των Ά. O σχηματισμός των Ά. συνδέεται με τις στολιδώσεις (πτυχώσεις) που έφτασαν στο αποκορύφωμά τους κατά τον τριτογενή αιώνα και προκάλεσαν τον σχηματισμό ολόκληρου του αλπικοϊμαλαϊκού ορεινού συστήματος. Κάτω από την επίδραση των κατ’ εφαπτομένη φορά δυνάμεων, με κατεύθυνση από Ν προς Β, μιας κίνησης που προερχόταν από την Αφρική, οι ιζηματογενείς αποθέσεις του βυθού της αρχαίας θάλασσας Τηθύος ανορθώθηκαν και ωθήθηκαν προς τους ορεινούς όγκους της κεντρικής Ευρώπης (που είχαν σχηματιστεί προηγουμένως, κατά τη διάρκεια του παλαιοζωικού), οι οποίοι σταμάτησαν την προώθηση αυτή στα Β. Οι πτυχές που σχηματίστηκαν με αυτό τον τρόπο αναγκάστηκαν να στραφούν προς τα πίσω και να δημιουργήσουν ευρύτατα επικαλύμματα επώθησης· έτσι γεννήθηκε η πολύπλοκη γεωλογική κατασκευή με πολλαπλές, αναστρεφόμενες και επάλληλες πτυχές, που σήμερα αποτελούν το τυπικό γνώρισμα των Ά. Από λιθολογικής πλευράς, οι Ά. μπορεί να διαιρεθούν κατά τον διαμήκη άξονα σε μια ζώνη κρυσταλλοπαγών όγκων και σε δύο εξωτερικές ζώνες, που κατά κανόνα χωρίζονται από την προηγούμενη με διαμήκεις κοιλάδες. Από τις δύο αυτές εξωτερικές ζώνες (Προάλπεις), κυρίως ασβεστολιθικές, η βόρεια εκτείνεται κατά μήκος ολόκληρου του ορεινού συστήματος, ενώ η νότια εμφανίζεται μόνο στα Α της λίμνης Όρτα (βλ. λ. αλπική ορεογένεση). Μορφολογία, υδρογραφία και κλίμα. Σε ολόκληρο το αλπικό τόξο, οι παγετώνες κατέχουν συνολικά περισσότερα από 3.000 τ. χλμ., δηλαδή κάτι λιγότερο από το 1,5% της συνολικής έκτασης των Ά. Ο πιο εκτεταμένος παγετώνας είναι του Άλετς (130 τ. χλμ.) στις Βερνικές Ά. Άλλοι μεγάλοι παγετώνες (για ορισμένους αναφέρεται κατά προσέγγιση η έκταση) είναι: η Θάλασσα του Πάγου (55 τ. χλμ.) στις βόρειες Ά. και o Μιάτζε στις νότιες πλαγιές του ορεινού όγκου του Λευκού Όρους· ο Γκόρνερ (67 τ. χλμ.) στα ΒΔ και o Φίντελν στα Β της κορυφής Μόντε Ρόζα, o Φίσερ (41 τ. χλμ.), και o Ούντερααρ στις Βερνικές Ά., ο Ρόζεγκ (22 τ. χλμ.) στα Δ της κορυφής Μπερνίνα, ο Μαντρόνε (14 τ. χλμ.) στο συγκρότημα Ανταμέλο, ο Παστέρτσε (32 τ. χλμ.) στις Νορικές Ά. Το αλπικό ορεινό σύστημα εμφανίζει κοιλάδες, κυρίως εγκάρσιες στο δυτικό τμήμα του και διαμήκεις στο ανατολικό. Οι κοιλάδες, που με τη δράση των παγετώνων του τεταρτογενούς έχουν πάρει σε ορισμένα σημεία τυπική τομή σε σχήμα Υ, είναι μερικές φορές φραγμένες από λιθώνες (μορένες) και περιβάλλονται συχνά από αιχμηρές και λεπτές κορυφές, χαρακτηριστικές του αλπικού τοπίου. Η αλπική υδρογραφία παρουσιάζει νεαρούς χαρακτήρες, που εκδηλώνονται με την παρουσία μικρών και μεγάλων καταρρακτών. Ο όγκος των υδάτων φτάνει στα μέγιστα όριά του την άνοιξη και το καλοκαίρι, όταν λιώνουν τα χιόνια και οι πάγοι. Οι μεγάλοι αποδέκτες, που συλλέγουν τα νερά των Ά., ακολουθούν φυγόκεντρες κατευθύνσεις: o Ροδανός εκβάλλει στον κόλπο του Λέοντα, ο Πάδος στην Αδριατική, ο Δούναβης στη Μαύρη θάλασσα και o Ρήνος στη Βόρεια θάλασσα. Οι πολυάριθμες αλπικές λίμνες είναι παγετωνικής προέλευσης (με εκβάθυνση, απόφραξη και απόθεση μορενικών υλικών)· την ίδια προέλευση έχουν κατά ένα μέρος και οι μεγάλες προαλπικές λίμνες· από αυτές, η πιο μεγάλη σε έκταση είναι της Γενεύης (582 τ. χλμ.) και ακολουθούν αυτές της Κωνστάντιας (537 τ. χλμ.), της Γκάρντα (370 τ. χλμ.), η Ματζόρε (212,2 τ. χλμ.), η Κόμο (146 τ. χλμ.), η λίμνη των Τεσσάρων Καντονιών (114 τ. χλμ.) και η λίμνη της Ζυρίχης (88 τ. χλμ.). Το κλίμα των Ά. εμφανίζει μεγάλη ποικιλία και επηρεάζεται, εκτός του υψομέτρου, από τον προσανατολισμό των κοιλάδων και την απόσταση από τη θάλασσα. Οι βροχοπτώσεις (με μέγιστο όριο στην Καρνία, 3.000 και πλέον χιλιοστά), είναι πλουσιότερες στις προαλπικές περιοχές και στο όριο των αιώνιων χιονιών (κατά μέσο όρο 2.900 χιλιοστά), ενώ στα δυτικά γίνονται μικρότερες. Σε συνάρτηση με την πτώση της θερμοκρασίας, όσο αυξάνει το ύψος, αλλάζει και η βλάστηση· έως τα 1.000 μ. φτάνει η ζώνη καλλιέργειας, με λειμώνες, αμπέλια και οπωροφόρα· από τα 1.000 έως τα 2.000 μ. βρίσκεται η ζώνη των δασών, όπου χαμηλότερα κυριαρχούν οι οξιές και οι βελανιδιές και ψηλότερα τα κωνοφόρα· πιο ψηλά από τη ζώνη αυτή βρίσκεται η ζώνη των βοσκοτόπων και ύστερα η ζώνη όπου η βλάστηση έχει αρκτικό χαρακτήρα. Οικονομικοί πόροι.Παρά το ψυχρό κλίμα τους, οι αλπικές κοιλάδες κατοικήθηκαν από τους προϊστορικούς χρόνους· ο πυθμένας των κοιλάδων και οι προσηλιακές πλαγιές προσέφεραν πάντοτε τις καταλληλότερες συνθήκες για την εγκατάσταση ανθρώπων. Βάση της αλπικής οικονομίας σε όλες τις εποχές ήταν η νομαδική κτηνοτροφία, που εξακολουθεί και σήμερα να μετακινείται προς τις θερινές βοσκές έως τα 2.700 μ., η γεωργία, καθώς επίσης η εκμετάλλευση των δασών και του ορυκτού πλούτου. Ωστόσο, ποικίλοι παράγοντες μετατόπισαν τα τελευταία χρόνια προς άλλους τομείς την οικονομική σημασία του ορεινού συστήματος των Ά. Σήμερα, τα υδάτινα αποθέματα και οι τουριστικές δυνατότητες προσδίδουν μεγάλο οικονομικό ενδιαφέρον σε αυτά τα βουνά, με αποτέλεσμα την τάση προς συστηματική αραίωση του πληθυσμού των μόνιμων οικισμών στα ψηλότερα σημεία –τάση που οφείλεται στους πενιχρούς φυσικούς πόρους της αλπικής περιοχής– να αντισταθμίζει η πρόσφατη ανάπτυξη κέντρων παραθερισμού, αθλητισμού και χειμερινής διαμονής. Συγκοινωνίες. Οι οροσειρές των Ά., παρά τον τεράστιο όγκο τους, δεν αποτέλεσαν ανυπέρβλητο εμπόδιο για τις συγκοινωνίες, που έχουν θεμελιώδη σημασία για την ευρωπαϊκή οικονομία. Η ανάγκη των εμπορικών ανταλλαγών μεταξύ των λαών που βρίσκονται γύρω στο αλπικό τόξο οδήγησε στην κατασκευή οδών και σιδηροδρομικών γραμμών, οι οποίες διασχίζουν τις οροσειρές αυτές περνώντας από τους αυχένες τους ή μέσα από σήραγγες. Σήμερα, οι αρτηρίες που επιτρέπουν τη διάβαση των Ά. συγκροτούν αξιοσημείωτο δίκτυο και είναι λίγοι πλέον οι αυχένες, γύρω στα 2.000 μ., από τους οποίους δεν περνούν τροχοφόρα, κάτι που βέβαια δεν δυσχεραίνει τις συγκοινωνίες. Στην αρχαιότητα, όμως, το πέρασμα των Ά. ήταν πραγματικά δύσκολο εγχείρημα, γι’ αυτό και η διάβασή τους από τον στρατό του Αννίβα, το 218 π.Χ. –πιθανότατα από τον αυχένα του Μοντζινέβρο– αναφέρεται από τους ιστορικούς ως εκπληκτικό κατόρθωμα. Οι Ρωμαίοι είχαν κατασκευάσει δρόμους που διέσχιζαν τους πυθμένες των κοιλάδων, ενώ σώζονται μέχρι σήμερα ορισμένα τμήματά τους με το χαρακτηριστικό πλακόστρωτο. Ένας άλλος στρατηλάτης, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, υπήρξε o πρώτος που κατασκεύασε στις Ά. δρόμους με τη σύγχρονη σημασία της λέξης, αν και οι μηχανικοί του φρόντιζαν περισσότερο να εξυπηρετήσουν πολεμικούς σκοπούς, να διανοίγουν δηλαδή εύκολες διαβάσεις για τα γαλλικά στρατεύματα· οι δρόμοι αυτοί αντικατέστησαν τους απότομους και δύσβατους ημιονικούς δρόμους που περνούσαν από τους χαμηλότερους αυχένες του αλπικού ορεινού συστήματος. Η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων έθεσε το πρόβλημα των σιδηροδρομικών διαβάσεων και σηράγγων· η σιδηροδρομική γραμμή του Σέμεριγκ (1854), σε αυστριακό έδαφος, ήταν η πρώτη που διέσχισε έναν αλπικό αυχένα. Προς το τέλος του 19ου αι. άρχισαν οι μεγάλες διατρήσεις, που επέτρεψαν στα σιδηροδρομικά δίκτυα των ευρωπαϊκών χωρών να συνδεθούν μεταξύ τους. H πρώτη σήραγγα έγινε το 1871 στο Φρεζί και ακολούθησαν οι σήραγγες του Γοτθάρδου (1881), του Άρλμπεργκ (1884), του Σεμπλόν (1906) και του Λέτσμπεργκ (1913). Στις κύριες σιδηροδρομικές γραμμές προστίθενται και άλλες, τοπικού ενδιαφέροντος, ή όσες εξυπηρετούν αποκλειστικά τον τουρισμό, όπως η γραμμή του Γιούνγκφραου, που ανεβαίνει έως τα 3.454 μ. Η ανάγκη για πιο γρήγορη και εύκολη διεξαγωγή της επικοινωνίας μεταξύ των δύο πλευρών των Ά. και την αποφυγή συχνών διακοπών στις οδικές μεταφορές από κατολισθήσεις, πτώσεις χιονοστιβάδων ή απλώς από το πολύ χιόνι, οδήγησε τις κυβερνήσεις των κρατών της αλπικής περιοχήςκαι τις τοπικές αρχές στην κατάρτιση σχεδίων και στην κατασκευή οδικών σηράγγων κατά μήκος των κύριων γραμμών της διαμετακομιστικής κίνησης διαμέσου των οροσειρών των Ά. Το 1964 εγκαινιάστηκε η σήραγγα του Μεγάλου Αγίου Βερνάρδου, που συνδέει το Τορίνο με τη Λοζάνη. Τον επόμενο χρόνο άνοιξε επίσημα η σήραγγα του Λευκού Όρους, που συνδέει το Τορίνο με τη Γενεύη. Το 1967 εγκαινιάστηκε η σήραγγα του Μικρού Αγίου Βερνάρδου, που περνά για 596 μ. από ελβετικό έδαφος, στον δρόμο από την Κόιρα στην Μπελιντσόνα. Επιπλέον, κατασκευάστηκαν και διάφορες άλλες σήραγγες για την εξυπηρέτηση όλων των οδικών συγκοινωνιών. Στις αλπικές συγκοινωνίες περιλαμβάνονται και οι εναέριοι σιδηρόδρομοι και οι αναβατήρες, που ανεβάζουν τους ορειβάτες στη βάση των πιο ψηλών βραχωδών παρειών και στα χιονοδρομικά κέντρα. Ο εναέριος σιδηρόδρομος του Λευκού Όρους συνδέει από το 1957 το Κουρμαγιέ με το Σαμονί, με διαδρομή μιας ώρας και πλέον. Ά. αυστραλιανές.Ορεινό συγκρότημα της Αυστραλίας με ψηλότερη κορυφή την Κοσιούσκο (2.230 μ.). Βρίσκεται στο νότιο τμήμα της Μεγάλης Οροσειράς, που είναι γνωστή ως Διαχωριστική, και έχει μήκος περίπου 200 χλμ. διασχίζοντας την περιοχή που βρίσκεται μεταξύ της Νέας Νότιας Ουαλίας και της Βικτορίας. Ά. γερμανικές.Τμήμα των Ά. στη Γερμανία, και συγκεκριμένα ανάμεσα στα βόρεια των Αλγκοβιανών Ά. και της Βαυαρίας και σε ένα τμήμα των Σαλτσβουργίων Ά. Ά. ιαπωνικές.Ορεινό σύστημα της Ιαπωνίας, στο κεντρικό τμήμα της νήσου Χονσού, με υψηλότερη κορυφή το Φούτζι (3.776 μ.). Ά. της Άνω Προβηγκίας (πρώην Κάτω Ά.).Νομός (6.944 τ. χλμ. 139.591 κάτ. το 1999) της Γαλλίας, στο γεωγραφικό διαμέρισμα Προβηγκίας-Ά.-Κυανής Ακτής· πρωτεύουσα η Ντιν (Digne). Ά. Άνω.Νομός (5.549 τ. χλμ., 121.419 κάτ. το 1999) της Γαλλίας στο γεωγραφικό διαμέρισμα Προβηγκίας-Ά.-Κυανής Ακτής· πρωτεύουσα το Γκαπ (Gap). Ά. Παραθαλάσσιες(Alpes Maritimes). Νομός (4.298 τ. χλμ., 1.011.326 κάτ. το 1999), της ΝΑ Γαλλίας κοντά στα ιταλικά σύνορα που περιβάλλει το κρατίδιο (πριγκιπάτο) του Μονακό. Πρωτεύουσα είναι η Νίκαια (Nice). Ο κύριος γεωργικός πλούτος του νομού συνίσταται στην παραγωγή οπωρικών και ιδιαίτερα εσπεριδοειδών, σύκων και ελιών. Αξιόλογη είναι η καλλιέργεια των λουλουδιών, τα οποία εξάγονται και χρησιμοποιούνται στην παρασκευή αρωμάτων. Πολύ ανεπτυγμένες είναι οι βιομηχανίες ελαιουργίας, σαπωνοποιίας, λιπαρών προϊόντων, κονσερβοποιίας, προϊόντων αλιείας και υφαντουργίας. Οι πλαγιές των Π.Ά. είναι απότομες προς τη Μεσόγειο θάλασσα, αφήνοντας μια στενή λωρίδα, τη γαλλική Ριβιέρα (Κυανή Ακτή), που είναι διεθνής παραθεριστική περιοχή. Το εύκρατο κλίμα της περιοχής και οι γραφικές φυσικές καλλονές συγκεντρώνουν χιλιάδες ξένων παραθεριστών. Εξαιρετικά ευχάριστη είναι επίσης η διαμονή στις μεγάλες λουτροπόλεις των Κανών, του Μαντόν, του Μπολιέ, του Μονζέν και των Αντίβ. Ο νομός έχει πλούσιο οδικό δίκτυο και σιδηροδρομική συγκοινωνία των κυριότερων κέντρων με πυκνές, ταχείες και πολυτελείς αμαξοστοιχίες. Μεγάλα κοπάδια βοοειδών μετακινούνται το καλοκαίρι προς τα αλπικά βοσκοτόπια, μια πανάρχαια συνήθεια που επιτρέπει την οικονομική αξιοποίηση βοσκοτόπων μέσου και μεγάλου ύψους (φωτ. Sef). Παγετώνας του Μόντε Ρόζα, όπου απεικονίζονται τα τυπικότερα στοιχεία του αλπικού τοπίου σε μεγάλα ύψη κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού: λεκάνη περισυλλογής, μορένες και ρήγματα (φωτ. Igda). Άποψη των Βερνικών Άλπεων με το Φινστεράαρχορν (4.274 μ.) στο κέντρο, στην οποία διακρίνεται καθαρά το τραχύ ανάγλυφο των αλπικών κορυφών, δείγμα του νεότερου γεωλογικού σχηματισμού της οροσειράς και της σκληρότητας των πετρωμάτων (φωτ. Swissair). Ο ορεινός όγκος των Άνω Άλπεων. Το φράγμα Σερ Πονσόν των Άλπεων. Άποψη των Ιαπωνικών Άλπεων, με την υψηλότερη κορυφή Φούτζι. Ο οικισμός Καπ-Φερά στον νομό των Παραθαλάσσιων Άλπεων της Γαλλίας. Η πόλη Μουζέν του γαλλικού νομού των Παραθαλάσσιων Άλπεων. Άποψη του Λευκού Όρους από την ιταλική πλευρά. Ο επιβλητικός αυτός ορεινός όγκος φτάνει στο ψηλότερο σημείο του τα 4.810 μ., μέγιστο ύψος του αλπικού ορεινού συστήματος και της ευρωπαϊκής ηπείρου. Ένας από τους επιβλητικότερους ορεινούς όγκους των Κεντρικών Άλπεων είναι τα όρη Μπερνίνα στις Ρετικές Άλπεις, που οι κορυφές τους φτάνουν σε ύψος 4.050 μ. (φωτ. Igda). Αλπινιστές στο Γιούνγκφραου (4.158 μ.) στις Βερνικές Άλπεις, όπου φτάνει η υψηλότερη σιδηροδρομική γραμμή των Άλπεων και της Ευρώπης. Εσωτερικό παραδοσιακού πανδοχείου στο Τιρόλο της Αυστρίας, με τα ιδιαίτερα αλπικά χαρακτηριστικά της αλπικής αυτής περιοχής (φωτ. Igda). Οι περιοχές των Άλπεων, όπως το Γκρόσγκλοκνερ στην Αυστρία, απέκτησαν τουριστική κίνηση από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, χάρη στους αυτοκινητόδρομους και την υποδομή των περιοχών (φωτ. Sef). Ένας παλιός οδοντωτός σιδηρόδρομος στο Σεν Μόριτς της Ελβετίας (φωτ. Igda Σχηματική αναπαράσταση των δυτικών Άλπεων. Τα βέλη (στο σχήμα κάτω) δείχνουν την κατ’ εφαπτόμενη διεύθυνση των πιέσεων που ασκήθηκαν και πτύχωσαν τα ιζηματογενή στρώματα, με αποτέλεσμα να επικαλυφθούν με διπλές πτυχές. Η αλπική ορεογένεση έγινε κατά το τριτογενές και εξαπλώθηκε σε μεγάλες περιοχές του πλανήτη, όπως φαίνεται στον χάρτη που δημοσιεύεται, όπου απεικονίζονται με πιο ανοιχτό χρώμα τα ορεινά ανάγλυφα που σχηματίστηκαν κατά τη διάρκεια αυτού του ορογενετικού κύκλου. Η διακεκομμένη γραμμή δείχνει την κατεύθυνση των ορεοσειρών.